بحران‌های زیست‌محیطی امروز ایران به شکلی درهم‌تنیده و پیچیده در حال پیشرفت است که به “ورشکستگی منابع” مشهور شده‌اند. این معضلات زیست‌محیطی نه به‌صورت جداگانه، بلکه به‌طور زنجیره‌وار و به‌هم‌پیوسته مشکلاتی مانند کمبود آب، فرونشست زمین و بیابان‌زایی را به وجود آورده‌اند.
بحران آب: از سدها تا آبخوان‌ها
چالش‌های زیست‌محیطی امروز به طور مستمر یکدیگر را تشدید می‌کنند. بحران آب ایران یکی از مهم‌ترین مشکلات است که از یک توالی پیوسته در سال‌های اخیر ریشه گرفته است. در دهه‌های گذشته، تمرکز اصلی مدیریت منابع آب بر روی سدسازی بوده که این رویکرد باعث مهار کامل آب‌های سطحی و در نتیجه ایجاد بحران‌های شدید در سدها شده است. گزارش‌ها نشان می‌دهند که ذخایر سدها به شدت کاهش یافته و برخی از سدهای کلیدی کشور در معرض خشکی قرار دارند.
بحران آب‌های زیرزمینی و فرونشست زمین
پس از کاهش ظرفیت سدها، فشار برداشت آب به منابع زیرزمینی منتقل شد. این برداشت‌های بی‌رویه باعث بحران‌هایی همچون فرونشست زمین شده که دیگر قابل بازگشت نیستند. در حال حاضر، 11 درصد از مساحت کشور و 750 شهر در معرض فرونشست قرار دارند، و نرخ فرونشست در ایران، به‌ویژه در مناطق بحرانی مانند تهران، 15 برابر بیشتر از میانگین جهانی است.
بیابان‌زایی و ریزگردها
بیابان‌زایی و افزایش گردوغبار از دیگر پیامدهای بحران آب است که بیشتر از 70 درصد ریزگردها در داخل کشور منشا دارند. خشک شدن تالاب‌های داخلی و سوءمدیریت منابع آب باعث افزایش این معضل شده است.
حلقه معیوب آب و انرژی
یکی از معضلات دیگر ایران، آلودگی هوا است که در بیشتر کلان‌شهرها در وضعیت بحرانی قرار دارد. یک حلقه معیوب میان بحران آب و بحران هوا ایجاد شده است که برای رفع یکی از این مشکلات، بحران دیگری تشدید می‌شود. به‌طور مثال، فناوری‌های شیرین‌سازی آب که برای حل بحران آب پیشنهاد می‌شود، خود به شدت انرژی‌بر بوده و مصرف برق را افزایش می‌دهند که این مسأله به‌نوبه خود باعث تشدید بحران آلودگی هوا می‌شود.
راهکارهای فناورانه برای مقابله با بحران
در حال حاضر، استفاده از فناوری‌های نوین به‌ویژه در زمینه‌های بازچرخانی آب، هوشمندسازی منابع آب، و کشاورزی هوشمند می‌تواند به مقابله با این بحران‌ها کمک کند. در این راستا، استفاده از فناوری‌های نمک‌زدایی، تصفیه فاضلاب و بازچرخانی آب‌های صنعتی به عنوان راهکارهایی اقتصادی و در دسترس معرفی شده‌اند. همچنین، کشاورزی هوشمند می‌تواند کمک کند تا مصرف آب در بخش کشاورزی که بیش از 90 درصد آب کشور را مصرف می‌کند، بهینه‌سازی شود.
چرا بحران در ایران عمیق‌تر می‌شود؟
بحران زیست‌محیطی ایران بیشتر ناشی از مشکلات مدیریتی و حکمرانی است. سیستم‌های مدیریتی موجود در ایران با واقعیت‌های اقلیمی کشور تطابق ندارند و به همین دلیل، بسیاری از بحران‌ها از جمله فرونشست زمین و آسیب‌های دائمی به منابع زیرزمینی قابل جبران نیستند. کارشناسان بر این باورند که ایران باید به سمت سازگاری با تغییرات اقلیمی حرکت کند و به‌جای مدیریت عرضه، تمرکز خود را بر مدیریت تقاضا قرار دهد.
نقش فناوری در سازگاری با بحران‌ها
در این شرایط، فناوری می‌تواند ابزاری مؤثر برای تسهیل سازگاری با بحران‌ها باشد. فناوری‌هایی همچون کشاورزی هوشمند، بازچرخانی آب، و هوش مصنوعی می‌توانند به‌طور مؤثری در مدیریت منابع باقی‌مانده و کاهش فشار بر منابع طبیعی کمک کنند. این تغییرات فناورانه، اگر به‌درستی اجرایی شوند، می‌توانند به کاهش آسیب‌های زیست‌محیطی و بهبود کیفیت زندگی در ایران کمک کنند.
