در طول قرنها، انسانها به یکی از شگفتانگیزترین پدیدههای طبیعی زمین خیره شدهاند: شفق قطبی (Northern Lights یا Aurora Borealis) – رقص رنگارنگ نورهای سبز، بنفش، قرمز و آبی در آسمان شب. در ۱۱ نوامبر ۲۰۲۵، این نمایش حتی در جنوب آمریکا (آلاباما، فلوریدا) دیده شد و CNN گزارش داد که ۱۲ نوامبر ممکن است تکرار شود – نتیجه طوفان ژئومغناطیسی شدید (G4). اما شفق قطبی چیست، چگونه شکل میگیرد و چطور میتوان آن را دید؟
۱. نظریههای اولیه: از مسیر ارواح تا انعکاس یخ
قبل از علم مدرن، تمدنهای باستانی توضیحات اساطیری داشتند:
- اسکاندیناویها: نورها را به عنوان “جنگجویان مرده” یا “پل بیفروست” (به بهشت) میدیدند.
- اینویتها: ارواح فوتشده با نیزه بازی میکنند.
- فنلاندیها: روباه آتشین با دم خود آسمان را روشن میکند (aurora از “revontulet” به معنای آتش روباه).
در قرن ۱۷، گالیله (۱۶۱۹) آن را “aurora borealis” نامید (به افتخار الهه صبح رومی) و فرض کرد انعکاس نور خورشید از یخهای قطبی است. نظریههای بعدی به بخار یا گازهای جوی اشاره داشتند.
۲. علت علمی: برخورد ذرات خورشیدی با میدان مغناطیسی زمین
شفق قطبی نتیجه طوفانهای ژئومغناطیسی است:
- باد خورشیدی: خورشید ذرات باردار (عمدتاً الکترون و پروتون) با سرعت ۴۰۰-۸۰۰ کیلومتر/ثانیه به فضا پرتاب میکند.
- میدان مغناطیسی زمین: این ذرات را به سمت قطبها هدایت میکند (قطبها قویترین میدان را دارند).
- برخورد با جو: ذرات با اتمهای اکسیژن (سبز/قرمز) و نیتروژن (بنفش/آبی) در ارتفاع ۱۰۰-۴۰۰ کیلومتری برخورد میکنند.
- انتشار نور: انرژی آزادشده به صورت فوتون (نور) دیده میشود.
مطالعه UCLA (۲۰۰۸): اتصال مجدد خطوط میدان مغناطیسی (magnetic reconnection) انرژی خورشیدی را به گرما و حرکت پلاسما تبدیل میکند و الکترونها را شتاب میدهد – “ماشه” شفق.
| رنگ شفق | علت علمی | ارتفاع تقریبی |
|---|---|---|
| سبز | اکسیژن (شایعترین) | ۱۰۰-۲۰۰ км |
| قرمز | اکسیژن در ارتفاع بالا | بالای ۲۰۰ км |
| بنفش/آبی | نیتروژن | زیر ۱۰۰ км |
۳. زمان و مکان دیدن: زمستان بهترین، اما ۱۴۰۴ استثنایی
- بهترین فصل: زمستان (شبهای طولانیتر، آسمان تاریکتر) – از سپتامبر تا آوریل.
- بهترین ساعت: ۱۰ شب تا ۲ صبح.
- شفق جنوبی (Aurora Australis): در قطب جنوب، مشابه اما کمتر دیده میشود.
- سیارات دیگر: شفق در مشتری، زحل و حتی مریخ دیده شده.
مکانهای برتر (Kp Index بالا = دید بهتر):
| رتبه | مکان | چرا؟ |
|---|---|---|
| ۱ | ترومسو، نروژ | نزدیک قطب، تورهای شفق |
| ۲ | ریکیاویک، ایسلند | دسترسی آسان، چشمههای آب گرم |
| ۳ | یلو نایف، کانادا | آسمان تاریک، تورهای حرفهای |
| ۴ | فیربنکس، آلاسکا | نزدیک به دایره قطبی |
| ۵ | لاپلند، فنلاند | کلبههای شیشهای (Igloo) |
پیشبینی ۱۴۰۴ (۲۰۲۵): در اوج چرخه خورشیدی ۲۵ (Solar Maximum)، شفق تا عرضهای جغرافیایی پایین (حتی تهران در طوفان G5) دیده میشود. NASA پیشبینی طوفان G3-G4 در نوامبر-دسامبر را دارد.
نکات عکاسی و دیدن
- دوربین: iPhone در Night Mode رنگهایی را نشان میدهد که چشم نمیبیند.
- ابزار: اپ Space Weather Live یا وبسایت NOAA برای Kp Index.
- تورها: از ۱۰۰ دلار در ایسلند تا ۵۰۰ دلار در نروژ.
- صدا؟ برخی “هیس” یا “ترقترق” میشنوند – ناشی از تخلیه الکتریکی.
تحلیل: شفق در ۱۴۰۴ – فرصتی نادر برای ایران؟
با Solar Maximum، شفق ممکن است در شمال ایران (مازندران، گیلان) در طوفانهای شدید دیده شود – آخرین بار در مه ۲۰۲۴ (G5) تا شیراز رسید. برای دیدن، به ارتفاعات بروید، از آلودگی نوری دوری کنید و اپهای پیشبینی را چک کنید. شفق نه تنها زیبا، بلکه یادآوری از ارتباط زمین با خورشید است. امشب به آسمان نگاه کنید – شاید شانس بیاورید! نظراتتان را بنویسید.
