ایران در سال‌های گذشته با چالشی دائمی در حوزه مصرف و تولید بنزین روبه‌رو بوده است. مصرف روزانه بیش از ۱۳۴ میلیون لیتر در حالی که ظرفیت تولید تنها حدود ۱۱۵ میلیون لیتر برآورد می‌شود، به شکاف روزانه‌ای معادل ۲۰ میلیون لیتر منجر شده است؛ این ناترازی نه تنها به فشار بر بودجه عمومی می‌افزاید، بلکه تهدیدی جدی برای امنیت انرژی کشور است.
دولت چهاردهم، با درک این وضعیت بحرانی، تصمیم به اعمال یک تغییر مهم در اقتصاد سوخت کشور گرفته است: سه‌نرخی کردن بنزین. این مدل، هدف خود را برقراری توازن میان مصرف منطقی، قیمت واقعی و عدالت اجتماعی قرار داده است. طبق این طرح، هیچ تغییری در سهمیه یارانه‌ای خانوارها ایجاد نمی‌شود، اما نرخ سوم که مربوط به سوخت عرضه‌شده از کارت‌های جایگاه‌ها است، افزایش جزئی خواهد داشت. این تغییر برای کنترل مصرف بالای بنزین و کاهش شکاف تولید و مصرف طراحی شده است.
یکی از مهم‌ترین اهداف این طرح، حفظ حمایت‌های اجتماعی است، به‌طوری که خانوارها همچنان سهمیه یارانه‌ای خود را با همان قیمت سابق دریافت خواهند کرد. همچنین، با اعمال این تغییرات، قصد بر این است که شکاف میان تولید و مصرف بنزین به‌تدریج کاهش یابد و درآمد حاصل از نرخ سوم صرف نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی و گسترش زیرساخت‌های انرژی شود.
کارشناسان انرژی و مقامات وزارت نفت تأکید دارند که این طرح نه تنها فشار جدیدی به مردم وارد نمی‌کند، بلکه اصلاحات بلندمدت در ساختار مصرف انرژی کشور به دنبال دارد. در همین راستا، محمد متقیان، کارشناس انرژی، معتقد است که ناترازی بنزین ریشه در مصرف بالای خودروهای داخلی و عدم انضباط قیمتی دارد و طرح سه‌نرخی شدن، به‌عنوان یک پاسخ عقلانی، به این چالش ساختاری خواهد بود.
طبق آمارهای رسمی، مصرف سوخت در خودروهای داخلی به‌طور متوسط بین ۸.۵ تا ۱۰ لیتر در هر ۱۰۰ کیلومتر است، در حالی که در کشورهای توسعه‌یافته مانند ژاپن و آلمان این رقم به ۴.۵ تا ۵.۵ لیتر می‌رسد. علاوه بر این، بیش از ۱۴ میلیون موتورسیکلت بنزینی در کشور وجود دارد که بیشتر آن‌ها فرسوده و پرمصرف هستند، که این موضوع موجب اتلاف سوخت در موتورهای با بهره‌وری پایین می‌شود.
در این طرح، نرخ سوم به‌عنوان یک ابزار آموزشی معرفی شده است که نشان‌دهنده هزینه واقعی مصرف است. دولت قصد دارد با این اصلاحات، علاوه بر کنترل مصرف، مردم را به سوی یک رفتار مصرفی هوشمندانه‌تر هدایت کند، تا از اتلاف منابع و آلودگی بیشتر جلوگیری شود.
یکی از مهم‌ترین تکمیل‌کننده‌های این طرح، نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی و شخصی است. کارشناس انرژی، رضا پدیدار، تأکید می‌کند که اگر وضعیت خودروهای فرسوده و موتورسیکلت‌ها اصلاح نشود، طرح سه‌نرخی نمی‌تواند به‌طور کامل موفق باشد. از این‌رو، دولت باید از درآمد حاصل از نرخ سوم برای از رده خارج کردن این وسایل نقلیه فرسوده و حمایت از تولید خودروهای کم‌مصرف استفاده کند.
در کنار این اصلاحات، دولت به دنبال گازسوز کردن خودروها است. با توجه به اینکه زیرساخت‌های CNG در حال بازسازی است و قیمت گاز نسبت به بنزین مقرون‌به‌صرفه‌تر است، این اقدام می‌تواند به کاهش مصرف بنزین و کاهش آلودگی هوا کمک کند.
از نظر کارشناسان، سه‌نرخی شدن بنزین گامی مهم در راستای تغییر رفتار مصرفی مردم است. این اصلاحات، که با اطلاع‌رسانی و آموزش عمومی همراه باشد، می‌تواند تأثیر زیادی در تغییر الگوهای مصرفی کشور بگذارد.
در نهایت، درآمدهای حاصل از نرخ سوم بنزین به جای هزینه‌های جاری، صرف پروژه‌های زیرساختی و توسعه‌ای خواهد شد. این تغییرات در سیاست انرژی کشور به‌ویژه در زمینه مصرف و تولید بنزین، نه تنها به نفع جامعه است بلکه به تأمین منابع پایدار و بهبود امنیت انرژی کمک خواهد کرد.
طرح سه‌نرخی بنزین، در نهایت، گامی در راستای اصلاح ساختار انرژی ایران است که می‌تواند این کشور را به سمت یک مدل مدیریتی هوشمند انرژی هدایت کند.
